ایران دارنده بزرگترین ذخایر روی در جهان
در خانه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم، در خودرویی که سوار آن می‌شویم، در لوازم خانگی که ما نیازهای روزانه‌مان را با آنها برطرف می‌کنیم و حتی در بطری بسیاری از نوشابه‌هایی که می‌نوشیم، همه و همه فلزی به کار رفته که ایران صاحب بزرگترین ذخایر آن در جهان است. بله! شاید بسیاری از ایرانی‌ها نمی‌دانند که کشورشان دارنده بزرگترین ذخایر روی در جهان است.
اگر جست‌وجویی گذرا در سایتهای اینترنتی داشته باشید و در آخر هم سری به کتاب رکوردهای جهانی گینس بزنید، یکی از رکوردهای مربوط به ایران را به این شرح خواهید دید: دارنده بزرگترین ذخایر روی جهان.
در سالی که به نام سال حمایت از تولید ملی، کار و سرمایه ایرانی نامگذاری شده، سوال بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران اقتصادی این است که امسال باید از چه تولیداتی حمایت شود و اصولا ایران در کدام حوزه‌های صنعتی و تولیدی دارای مزیت است. ابتدایی‌ترین فکری که به ذهن خطور می‌کند این است که بامزیت‌ترین حوزه‌های صنعتی در ایران بویژه در بخش معدن آن دسته از حوزه‌هایی هستند که منابع زیادی از آنها در ایران به وفور یافت می‌شود. روی نیز از جمله مواد معدنی بوده که منابع آن به وفور در کشور یافت می‌شود و به همین دلیل است که از سال‌ها پیش کارخانه‌های مختلفی برای فعالیت در صنعت روی کشور راه‌اندازی شده‌اند. بد نیست در این بین نیم‌نگاهی به آخرین وضعیت صنعت روی کشور انداخته و جایگاه این صنعت را در جهان نیز بررسی کنیم.
زنجان؛ آغازگر تولید صنعتی شمش روی در ایران
در ایران و تا قبل از جنگ جهانی دوم، عملیات معدن‌کاری در معادن سرب و روی به‌صورت ابتدایی و سنتی انجام می‌شد. در دهه 1930 میلادی روش‌های معدن‌کاری جدید با بهره‌گیری از روش‌های علمی در معادن فلزی و سایر معادن ایران، توسط آلمانی‌ها آموزش و رواج داده شد. نخستین کارخانه تغلیظ سرب و روی به روش جدید در سال 1340 و با کمک یک شرکت فرانسوی در استان مرکزی مورد بهره‌برداری قرار گرفت. اما نخستین تلاش‌های همراه با موفقیت برای تولید شمش روی در اندازه صنعتی در اوایل دهه 1370 در زنجان آغاز شد و در سال 1372 با حمایت دولت فلز روی در سطح پایلوت تولید و در ادامه در سال 1375 نخستین کارخانه تولید شمش روی به روش الکترولیتی در این شهر با سرمایه بخش خصوصی و به دست مهندسان شرکت فرآوری مواد معدنی ایران به بهره‌برداری رسید.
سهم 3 درصدی ایران از ذخایر جهانی سرب و روی
کانی‌های سرب و روی غالبا به صورت مخلوط و کانسارها دیده می‌شوند. براساس آخرین بررسی‌های انجام شده حدود سه درصد ذخایر جهانی سرب و روی در مهم‌ترین معادن ایران قرار دارد. با وجود دو معدن بزرگ مهدی‌آباد و انگوران، ایران مزیت‌های اولیه مانند منابع کافی را برای فعالیت در صنعت سرب و روی دارد. از سوی دیگر با توجه به محدودیت منابع روی جهان و مصارف متنوع آن در صنایع گالوانیزاسیون و تولید آلیاژهای مختلف، پیش‌بینی می‌شود این فلز بویژه در زمینه تولید باتری‌های وسایل نقلیه برقی بازار تضمین شده‌ای را در آینده داشته باشد.
از تعداد 195 معدن فلزی کشور، 43 معدن سرب و روی بوده که 21 معدن فعال و 15 معدن غیرفعال و هفت معدن در حال تجهیز است. از این تعداد دو معدن در اختیار بخش دولتی و سه معدن تعاونی و 38 معدن بهره بردار خصوصی دارد.
از کل ذخیره احتمالی سرب و روی از این معادن که حدود 222 میلیون تن بوده است، سالانه فقط 1/2 میلیون تن از این ماده معدنی استخراج می‌شود. این میزان تنها 0/5درصد از ذخایر سرب و روی کشور است. کانسارهای سرب و روی ایران داخل چند کمربند مهم واقع شده‌اند که کمربند یزد- گلپایگان، طبس- نای‌‌بند، انارک- یزد و آذربایجان از آن جمله هستند. مهم‌ترین کانسارهای سرب ایران عبارتند از: معدن سرب و روی انگوران، ایرانکوه و کوشک.
پنج معدن بزرگ انگوران (9 میلیون تن)، مهدی‌آباد (20 میلیون تن)، عمارت (4 میلیون تن)، کوشک (3 میلیون تن) و گوشفیل (2/5 میلیون تن) بیش از
83 میلیون تن ذخیره قطعی فلز سرب و روی با عیار متوسط 17/2 درصد روی برآوردی را در اختیار دارند. در این بین عیار روی معدن انگوران 25 تا 30 درصد است که این معدن از نظر عیار بالای فلز محتوی، از معادن نادر در جهان است. همچنین معدن مهدی‌آباد یزد با 20 میلیون تن ذخیره، دومین معدن دولتی بوده که از نظر ظرفیت ذخایر بزرگترین معدن کشور و یکی از بزرگترین ذخایر روی جهان محسوب می‌شود.
ایران یکی از 15 تولیدکننده بزرگ روی جهان
براساس آخرین گزارش سازمان زمین‌‌شناسی آمریکا که مربوط به سال 2011 است، چین با تولید 3/9 میلیون تن بزرگترین تولیدکننده روی در جهان بوده است. استرالیا و پرو هر یک با 1/4 میلیون تن تولید دوم شده و هند با تولید 790 هزار تن سوم شد. همچنین تولید جهانی روی نیز در سال 2011 بالغ بر 12/4 میلیون تن شد. در مورد ایران نیز باید گفت که براساس آخرین آمار منتشر شده ایران با تولید بیش از 100 هزار تن روی یکی از پانزده کشور برتر جهان در زمینه تولید این ماده معدنی محسوب می‌شود.
ایران در بهترین حالت حدود دو درصد از کل تولید جهانی روی را در اختیار دارد. قاره آسیا نیز بیش از نیمی از تولید جهانی روی را به خود اختصاص داده است.
براساس آمار گمرک ایران صادرات روی ایران در سال 1380 تنها 15/3 میلیون دلار بود که این رقم در شش ماهه اول سال 1390 به بیش از 147 میلیون دلار رسید. اگرچه اوج صادرات روی ایران مربوط به سال 1385 به میزان 226/3 میلیون دلار بوده است. از نظر وزنی نیز صادرات روی ایران در سال 1380 تنها 17/2 هزار تن بود که این رقم در نیمه نخست سال قبل بالغ بر 66 هزار تن شد. در سال 1385 نیز 81/2 هزار تن روی از کشور صادر شده بود. هند، ترکیه، امارات، ایتالیا و پاکستان اصلی‌ترین خریداران روی ایران در نیمه نخست سال گذشته بودند. براساس آخرین آمار ارزش صادرات روی در جهان طی سال 2010 به حدود 14 میلیارد دلار رسید و بزرگترین صادرکنندگان روی جهان نیز کانادا، هلند، اسپانیا، بلژیک و کره‌‌جنوبی بهشمار می‌روند.
از سوی دیگر در نیمه نخست سال 1390 تنها حدود 5/3میلیون دلار روی به وزن 60 تن وارد کشور شد. بالاترین میزان واردات روی کشور مربوط به سال 1386 به ارزش 31/5 میلیون دلار بوده است. آمریکا، آلمان، چین، هلند و ایتالیا نیز از بزرگترین واردکنندگان روی جهان هستند.
در همین حال، مدیرعامل شرکت ملی سرب و روی ایران گفته که میزان ذخایر سرب و روی در ایران با میزان تولید و صادرات جهانی آن همخوانی نداشته و این مساله موجب عدم تاثیرگذاری در بازارهای جهانی شده است. به گفته وی هم‌‌اکنون بیش از 9 درصد ذخایر خاک سرب و روی دنیا در ایران‌‌شناسایی شده، اما آنچه در کشور تولید و صادر می‌شود حتی به یک درصد نسبت‌های جهانی نیز نمی‌رسد این در شرایطی است که برخی از کشورهای توسعه‌یافته جهان با وجود عدم برخورداری از ذخایر سرب و روی همچون ژاپن بخشی از تولید و صادرات جهانی این مواد معدنی را به خود اختصاص داده‌اند.
در ایران مهم‌ترین کانون مصرف روی در صنعت گالوانیزاسیون و صنایع ساختمانی است. ضمن این که از ورق روی برای ساخت باتری‌های خشک و از آلیاژهای روی مانند برنج و زاماک در صنایع فلزی، خودرو و صنایع نظامی استفاده می‌شود.
از مشکلات تولید تا مشکلات صادرات
بازار سنتی و وجود واحدهای موازی فروش، افزایش قیمت خاک معدنی و پایین آمدن عیار خاک تحویلی به تولیدکنندگان شمش روی و افزایش قیمت اسید همراه با افزایش مصرف اسید در کارخانه‌ها به‌‌دلیل کیفیت پایین خاک تحویلی همزمان با سقوط قیمت‌های جهانی روی، بالا رفتن هزینه‌های مواد شیمیایی، سوخت، برق و در مجموع افزایش سالانه هزینه‌های تولید و اخذ عوارض گمرکی بالا برای ورود ماشین‌آلات معدنی موردنیاز از مشکلات موجود در تولید روی در کشور بهشمار می‌روند.
در همین حال عدم تمرکز در فروش و رکود بازار فلزات، کاهش معاملات در بورس کالا، پراکندگی تولید و بازار فروش و وجود عوارض صادراتی شمش روی نیز از اصلی‌ترین مشکلات موجود در صادرات روی کشور هستند. صادرات روی ایران به کشورهای همسایه بویژه هند صورت می‌گیرد. صنعت سرب و روی ایران با همه موانع و مشکلاتی که دارد تاکنون توانسته در خاورمیانه جایگاه نخست را به خود اختصاص دهد. برای برطرف کردن مشکلات این صنعت نیز ستادی با عنوان «ستاد سیاست‌گذاری، جهت اخذ تصمیم و اجرای مصوبات» متشکل از تشکل‌های موجود در این بخش، در معاونت معدنی وزارت صنایع و معادن تشکیل شده و همه اعضا ملزم به اجرای مصوبات این ستاد هستند.
محمد جواد به آبادی
