فعالیت امور اکتشافات شرکت ملی صنایع مس ایران، حلقه‌ نخست طرح‌های توسعه (قسمت دوم و پایانی)

برای خواندن قسمت اول کلیک کنید.

اکتشافات دوره اخیر (مطالعات ماهواره‌ای، فعالیت‌های اکتشافی شناسایی و پی‌جویی) 

مطالعات ماهواره‌ای 

این پروژه با وسعتی حدود 370 هزار کیلومترمربع و در مناطق هفت‌گانه در کمربند ارومیه دختر و شرق ایران توسط دو شرکت ژاپنی Earth Remote Sensing Data Analysis Center (ERSDAC) و Nikko Exploration and Evelopment Co., (NED) در سال‌های 1384 و 1385 طراحی و اجرا شد. (شکل یک). این مطالعات با هدف پردازش تصاویر برای استخراج مناطق آلتراسیون، تجزیه و تحلیل مقادیر کمی کانی‌ها با روش Hypersensitive Mineral Identification Method، استخراج مناطق آلتراسیون و ارزیابی آنها با روش پردازش فضایی و با استفاده از نتایج تحلیل شده و اطلاعات موجود سازماندهی و به اجرا درآمد (شکل‌های 2 و 3). در پی ارزیابی مجدد و مبتنی بر تجربیات قبلی، مناطق امیدبخش شناسایی و برنامه پیمایش زمینی برای جمع‌آوری اطلاعات کالیبراسیون و تصحیح هوایی و بررسی صحت نتایج بررسی کانی‌شناسی و همچنین تفسیر تصاویر زمین‌شناسی با استفاده از تصاویر لندست و استر آغاز شد. در نهایت تفسیر تمام اطلاعات پردازش شده و اطلاعات قبلی و تدوین گزارش انجام شد. در نتیجه تعداد 391 منطقه ناهنجار در سه درجه مختلف برای بررسی صحرایی به‌دست آمد (شکل 4). در شکل 5 تعدادی از محدوده‌های معرفی و بازدید شده در شمال‌غرب کشور نشان داده شده است. 

شرح عملیات صحرایی پیمایش‌های نیمه تفصیلی زمین‌شناسی، شامل بررسی شاخص‌های مس پورفیری، رخساره‌های سنگی، بررسی کانی‌سازی زون‌های اکسید، شسته شده، اکسیدهای مس و شبکه‌های استوک ورک کوارتز و غیره و همچنین تعیین آلتراسیون و زونینگ آن با استفاده از دستگاه PIMA بوده است. 


مطالعات شناسایی و برنامه‌ریزی استراتژی برای انجام مطالعات اکتشافی 

این پروژه در طول سال‌های 1386 تا 1388 با همکاری شرکت SRK در فاز نخست با هدف شناخت، اولویت‌بندی و بازنگری وضع موجود با تکیه بر مطالعه و شناخت پروژه‌ها و برنامه‌های اکتشافی، بازدید از محدوده‌های اکتشافی، بازنگری اطلاعات قبلی و اولویت‌بندی محدوده‌ها و ارایه گزارش بازنگری‌ها و وضعیت موجود به شرکت ملی صنایع مس ایران به اجرا درآمد. تعداد 73 محدوده‌های بازدید شده که ماحصل آن معرفی 5 ناحیه امیدبخش (چاه فیروزه، نوچون، سرکوه، صاحب دیوان و ارس) 21 ناحیه با نیاز به مطالعات بیشتر، 13 ناحیه کم‌اهمیت و 34 ناحیه بسیار کم اهمیت بود. در ادامه این پروژه تدوین متدولوژی اکتشاف ذخایر پنهان در ناحیه کرمان و مطالعه و بررسی امکان حضور پتانسیل‌های ذخایر مس پورفیری در مجاورت مرز پاکستان واقع در جنوب‌شرقی کشور نیز به انجام رسید. 


مطالعات شناسایی و پی‌جویی 

برخی از فعالیت‌های اکتشافی به شکل پی‌جویی (ناحیه‌ای) و با استفاده از لایه‌های مختلف اطلاعاتی (به‌ویژه لایه‌ اطلاعاتی ماهواره NED و ERSDAC) و پردازش آنها به روش‌های نوین سازماندهی شده و در نقاط مختلف کشور به انجام رسیده و یا در حال تکمیل است (شکل 6، جدول یک). لایه‌های اطلاعاتی مورد نظر، شامل 1) سوابق اکتشافی و استفاده از آنها پس از اعتبارسنجی (با هدف تهیه آرشیو موضوعی اطلاعات مرتبط با ذخایر ـ پتانسیل‌های تیص اپی‌ترمال ـ پورفیری)، 2) نقشه‌های زمین‌شناسی موجود (حتی‌الامکان نقشه‌های زمین‌شناسی رقومی در مقیاس 1:100000)، 3) داده‌های ژئوشیمیایی آبراهه‌ای با هدف تفکیک آنومالی‌های تک متغیره و چندمتغیره، تلفیق آنها با اطلاعات معدنی و زمین‌شناسی (اطلاعات رقومی موجود و کنترل آن با تمام گزارش‌های پی‌جویی نیمه تفصیلی)، 4) داده‌های ژئوفیزیک هوایی و داده‌های رادیومتری، 5) جمع‌آوری سوابق تکتونیکی و ساختاری به منظور تهیه نقشه‌های گسل‌های منطقه با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای، ارتباط آنها با گدرسانی‌ها، 7) نقشه‌های توپوگرافی شامل DEM و سایر اطلاعات رقومی توپوگرافی، 8) داده‌های در دسترس همچون داده‌های ریوتینتو و اطلاعات تولیدی امور اکتشافات. در نهایت آماده‌سازی تمام داده‌ها در محیط نرم‌افزارهای سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) برای تلفیق و مدل‌سازی به منظور تعیین و معرفی مناطق مناسب برای پیمایش زمین‌شناسی و کنترل صحرایی انجام می‌گیرد. 


اکتشافات دوره اخیر (عملیات اکتشافی: تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی، اکتشافات ژئوفیزیکی و ژئوشیمیایی)

این عملیات در مقیاس‌های گوناگون و طی سال‌های متمادی در دستور کار امور اکتشافات قرار داشته است. 
عملیات اکتشافی ژئوشیمیایی و ژئوفیزیکی نیز در طول این دوره در بخش‌های مختلف کشور اجرا شده و با توجه به نیاز و ضرورت و در پی عملیات زمین‌شناسی و در راستای تکمیل اطلاعات برای تعیین نقاط حفاری در دستور کار قرار گرفته و اجرا شده است. بدیهی است که با توجه به تجارب گذشته، اجرای پروژه‌های ناحیه‌ای و پی‌جویی می‌تواند در آینده زمینه سایر فعالیت‌های اکتشافی را فراهم آورد. 

در حال حاضر تعداد 40 محدوده اکتشافی مس در سراسر کشور فعال است که در استان‌های آذربایجان‌شرقی و اردبیل 13 محدوده، در کرمان 18، در اصفهان 4، یزد 3، سیستان و بلوچستان یک و قم یک منطقه در حال اکتشاف است. 


اکتشافات دوره اخیر (حفاری به‌عنوان شاخصه اصلی فعالیت‌ها) 

نتیجه مراحل اصلی اکتشاف شناسایی نقاط مناسب برای حفاری است. مقایسه هزینه‌های عملیات حفاری با سایر فعالیت‌های اکتشافی حاکی از اهمیت انتخاب نقاط برای جلوگیری از اتلاف بودجه بوده و در این راستا با توجه به اهداف شرکت ملی صنایع مس ایران و برنامه زمانبندی، سعی در انتخاب بهینه نقاط حفاری (با قبول تمامی ریسک‌ها) است. در صورت کسب نتایج قابل قبول از مرحله اکتشاف عمومی (1:5000)، حفاری‌های شناسایی در این مرحله آغاز می‌شود، اما علی‌الاصول در مرحله اکتشاف تفصیلی عملیات حفاری در شبکه بهینه و با اهداف تعریف شده به مرحله اجرا گذارده خواهد شد. در انتخاب نقاط حفاری از تمامی اطلاعات حاصله با اعمال نظر کارشناسی و استفاده از سیستم‌های GIS استفاده می‌شود. 

با توجه به رشد بودجه اکتشافی در سال 1385 و به‌دنبال آن، آهنگ فعالیت‌های اکتشافی زمین‌شناسی و تهیه نقشه، مطالعات ژئوشیمیایی و مطالعات ژئوفیزیکی به‌طور چشمگیری شتاب داشته و طی سال‌های 1385 تا 1390 اغلب مناطق ایران که مستعد انجام مطالعات اکتشافی بوده‌اند از نگاه اکتشافی به دور نمانده و مناطقی که مجموعه شواهد حکایت از پتانسیل نسبی داشته‌اند برنامه‌های مناسب، تنظیم و اجرا شده است. 

با توجه به تخصیص، بخش عمده‌ای از بودجه اکتشافات به امر حفاری و تصمیم بر تکمیل و نهایی کردن مراحل اکتشاف مس در محدوده‌های اکتشافی و جهت بسته شدن پرونده مطالعاتی آنها در محدوده‌های امیدبخش، آمار حفاری‌های شرکت ملی صنایع مس ایران از سال 1385 که حدود 32400 متر بوده، به رقمی حدود 92 هزار متر در سال 1389 رسیده و طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده، امید است که این آمار در سال 1390 به متراژی بالغ بر یکصد و پنجاه هزار متر برسد. تا پایان مردادماه 1390 آمار حفاری از مرز 64 هزار متر گذشته است. 

اکتشافات دوره اخیر (تعیین ذخیره، مطالعات PFS و معرفی نهشته‌های جدید ـ اکتشافات تکمیلی در معادن) 
مجموعه مطالعات اکتشافی و حفاری در دوره اخیر منجر به اکتشاف چندین اندیس و کانسار در کشور شده است. 

در مرحله نخست، تعیین ذخیره و در پی آن مطالعات کانه‌آرایی، زمین‌شناسی مهندسی، طراحی استخراج و PFS معادن چهل‌کوره، علی‌آباد، درالو، ایجو، چاه ‌فیروزه، نوچون، چاه مسی و مسجد داغی انجام شده است. از نتایج این فعالیت‌ها می‌توان به عملیات اکتشاف تکمیلی شش معدن دره‌زار، چهل‌کوره، ایجو، درالو، چاه‌ مسی و چاه فیروزه در سال 89 با مجموع ذخیره قطعی و احتمالی حدود 550 میلیون تن و عملیات اکتشاف تکمیلی پنج معدن تفت (علی‌آباد و دره‌زرشک)، نوچون، مسجد داغی، کهنگ و هفت چشمه در طول سال 90 با مجموع ذخیره قطعی و احتمالی بالغ بر یک میلیارد تن اشاره کرد. عملیات اکتشاف تکمیلی در بخش اسکارنی معدن سونگون نیز در دست اجراست. در ضمن برنامه‌ریزی برای اجرای عملیات حفاری تکمیلی با هدف توسعه ذخیره معدن میدوک نیز در حال پیگیری است[8][9]. 


بودجه جهانی اکتشاف و توزیع آن 

با توجه به روند افزایش قیمت فلزات پایه و بازار باثبات فعلی، اکثر شرکت‌های معدنی بودجه اکتشافی خود را افزایش داده‌اند و تمام کشورهای دارای ذخایر معدنی نیاز به افزایش 45 درصدی سرمایه گذاری در اکتشاف فلزات غیرآهنی داشته و به رکورد بی‌سابقه‌ای در سال 2008 رسیده‌اند[10]. 

از نقطه نظر منطقه‌ای، آمریکای‌لاتین که مهم‌ترین منابع آن در کشورهای مکزیک، پرو، شیلی، برزیل، آرژتنتین واقع شده، همچنان پس از دو دهه که به‌عنوان مهم ترین مقصد اکتشافی شناخته شده در سال 2010 نیز از بالاترین اهمیت برخوردار است. این منطقه به‌عنوان مهم‌ترین هدف اکتشافی، حدود 27 درصد از بودجه اکتشافی جهان را به خود اختصاص داده است. اکتشاف مس دومین هدف اکتشافی در این کشورها است.[10] 

بودجه اکتشافی فلزات غیرآهنی جهان در سال 2008 به 2/13 میلیارد دلار رسید، هرچند بحران جهانی سال 2009 و روند نزولی قیمت فلزات در آن دوره، تاثیر عمیقی بر فعالیت‌های اکتشافی نهاد. در این خصوص جهش ناگهانی اقتصاد جهانی در سال 2010 باعث افزایش چشمگیری در بودجه اکتشافات معدنی شده است[10]. 

روند سال‌های اخیر حاکی از افزایش بودجه در مرحله اکتشاف تکمیلی (Late Stage) است. بودجه مرحله تکمیلی اکتشاف بیشترین درصد کل بودجه جهانی اکتشاف را دربر داشته و درصد بودجه مرحله مقدماتی (Grassroots) به‌طور کلی از میانه دهه 1990 شیب نزولی داشته و این کاهش با روند رو به رشد بودجه مرحله تکمیلی اکتشاف (Late Stage) مرتبط بوده و بودجه عمومی سهم حدوده معدن (Minesite) در طی سال‌های اخیر افزایش داشته که علت این امر جاذبه اقتصادی و ریسک کمتر در راستای توسعه ذخایر معدنی است. افزایش بودجه صرف شده برای مرحله تکمیلی اکتشاف (Late Stage) نسبت به سایر مراحل در پنج سال اخیر چشمگیر بوده است[10]. 

عدم توجه شرکت‌ها به پروژه‌های مرحله مقدماتی نشانگر فدا کردن پروژه‌های بلندمدت در مقابل پروژه‌های در حال جریان و پروژه‌های به نتیجه رسیده در کوتاه‌مدت است. 

در شرکت ملی صنایع مس ایران نیز بودجه اختصاص یافته برای حفاری‌های تکمیلی بخصوص در محدوده‌های معدن نسبت به مراحل مقدماتی و اکتشافات اولیه افزایش قابل ملاحظه‌ای داشته است. در برنامه سال 1390، قریب به 63 درصد حفاری‌ها در محدوده‌های معدن و با هدف توسعه ذخایر شناخته شده برنامه‌ریزی شده و در حال اجرا است. 


وضعیت بودجه اکتشاف در شرکت ملی صنایع مس ایران 

میزان تخصیص بودجه، امور اکتشافات شرکت ملی صنایع مس ایران، روند افزایشی داشته، بخصوص که از سال 85، این روند شتاب بیشتری به خود گرفته است. 

شرکت ملی صنایع مس ایران، با توجه به نیاز مبرم به ماده معدنی در راستای تحقق اهداف توسعه و همسو با روند افزایش قیمت فلزات پایه، بودجه اکتشافی خود را افزایش داده است. بودجه تخصیصی اکتشافات مس در ایران در سال 1390 به 351 میلیارد ریال رسیده که نسبت به سال گذشته، به میزان 62 درصد افزایش داشته که روند افزایش بودجه‌ای ایران تقریبا همسو با روند افزایش بودجه اکتشافی در دنیاست و می‌توان آهنگ افزایش بودجه اکتشافی جهان را از سال 2004 تا 2010 و در ایران از سال 1385 تا 1390 به‌طور افزایشی مشاهده کرد. 

میزان سرمایه‌گذاری در اکتشاف معادن در دو کشور شیلی و پرو که جزو کشورهای پیشرو در تولید هستند، نیز از سال 2004 تا 2010، همسو با یکدیگر افزایش قابل‌ملاحظه داشته و همچنین شرکت ملی صنایع مس ایران نیز در اجرای سیاستگذاری تخصیص بودجه اکتشافی، تقریبا همپای کشورهای صاحب‌نام در این زمینه گام برداشته است. 


وضعیت ذخایر مس ایران در مقایسه با دنیا 

عمده‌ترین ذخایر مس در کشورهای شیلی، پرو و آمریکا قرار دارد. در کشور ایران بخش عمده‌ای از ذخایر مس در استان‌های آذربایجان‌شرقی و کرمان قرار گرفته است. 

آهنگ اکتشاف و تولید ذخایر مس به‌ویژه سال‌های 1955 تا 2000، شتاب بیشتری داشته و همزکان با اکتشاف معادن بزرگ در طول سال‌های 1962 تا 1982 و نبودن کارآیی سیستم‌های اکتشافی کلاسیک، لزوم استفاده از سیستم‌های اکتشافی پیچیده‌تر است و در پی آن اختلاف بین اکتشاف معادن و میزان ذخایر بهره‌برداری شده از سال 2000 رو به کاهش گذاشته و در سال‌های اخیر بسیار کندتر شده است. 

شیلی با 160 میلیون تن ذخیره مس خالص مقام اول جهان را دارد، شرکت ملی صنایع مس ایران تا پایان سال 1389، با اعلام ذخایری بالغ بر 2/3 میلیارد تن با عیار متوسط 56/0 درصد رتبه نهم ذخایر مس را به خود اختصاص داده است[9]. 

نتیجه‌گیری 

ـ اکتشافات معدنی در ایران قدمت باستانی دارد و معادن کشور از دیرباز مورد استخراج قرار می‌گرفته‌اند. 

ـ درایران، سرمایه‌گذاری چه از طرف دولتمردان و چه توسط دول خارجی، پیوسته در اکتشاف معادن و بخصوص در اکتشاف معادن مس صورت می‌گرفته است. 

ـ بازه‌های زمانی اکتشاف معادن مس در ایران در 9 دوره زمانی دسته‌بندی شده که بازه دوم (1358ـ1355) و بازه اخیر (1390ـ1385) جزو مهم‌ترین دوره‌های اکتشاف معادن مس و معرفی ذخایر مس در ایران بوده است. 

ـ نرخ رشد بودجه اکتشاف مس در سال‌های اخیر، همپای نرخ رشد بودجه اکتشاف کشورهای پیشتاز در این زمینه یعنی پرو و شیلی است. 

ـ میزان تخصیص بودجه اکتشافی در ایران در سال 1385، معادل 74 میلیارد ریال بوده که در طی پنج سال با آهنگ افزایشی به 351 میلیارد ریال در سال 1390 رسیده است. 

ـ در یک سال اخیر، استراتژی اکتشاف در شرکت ملی صنایع مس ایران نیز شبیه به استراتژی اکتشاف در کشورهای پیشرو، اختصاص بخش اعظم بودجه اکتشافی برای پروژه‌های نهایی و تکمیلی است. 

ـ اکتشاف در ایران به‌طور سیستماتیک و با بهره‌گیری از مطالعات ماهواره‌ای، زمین‌شناسی، ژئوشیمی، ژئوفیزیک و حفاری صورت گرفته است. 

ـ از سال 1385 تا سال 1390، اکتشافات تکمیلی روی ذخایر شناخته شده و ذخایر جدید همچون هفت چشمه، نوچون، دره‌زرشک، درالو، مسجد داغی، چاه فیروزه، ایجو، کهنگ، چاه مسی، چهل کوره و دره‌زار منجر به معرفی مجموع ذخایری بالغ بر 6/1 میلیارد تن معرفی شده است. 

با احتساب ذخایر قبلی، مجموع ذخایر شرکت ملی صنایع مس ایران برابر با 2/3 میلیارد تن بوده و در رتبه‌بندی بین‌المللی به رتبه نهم ارتقا یافته است.