گزارش «معدن و توسعه» از نقش بخش معدن در اقتصاد ایران؛ ارزش افزوده پنهان بخش معدن کشور

معدن و توسعه: درباره جایگاه بخش معدن در اقتصاد ایران تاکنون مطالب زیادی گفته شده، اما باید اذعان کرد که جایگاه این بخش هنوز آنچنان که لازم است، تبیین نشده است.

بسیاری از کارشناسان سهم معدن در اقتصاد ایران را حدود یک درصد ذکر می‌کنند و تاکید می‌کنند که سهم صنایع معدنی از تولید ناخالص ملی باید جداگانه محاسبه شود، اما واقعا سهم معدن از اقتصاد ایران به چه اندازه است؟ آیا این نقش چندان مهم نیست؟ آیا باید به صنعت بیشتر توجه کرد؟ گزارشی که در ادامه می‌خوانید بدنبال پاسخ به این سوال است که سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی و اقتصاد کشور، تاثیر آن به اقتصاد و وضعیت اشتغال چه اندازه است؟

بخشی با صدها واحد استخراجی در سراسر کشور 

بخش معدن برخلاف سایر بخش‌های اقتصادی، بخشی قابل «رویت» نیست. چرا؟ دلیل این امر واضح است. واحدهای معدنی عمدتا در اعماق مناطق «بکر» و عمدتا بیابانی قرار دارند. این معادن از مراکز شهری و جاده‌های اصلی ده‌ها و نه بلکه صدها کیلومتر فاصله دارند و طبیعتا مردم از وجود آنها بی‌خبرند. از طرف دیگر محصول آنها نیز به‌طور مستقیم به مصرف عموم مردم نمی‌رسد بلکه ماده اولیه کارخانه‌های بزرگ تولیدی هستند. همین امر سبب شده تا برخلاف کارخانه‌های صنعتی که در کنار جاده‌ها و شهرهای بزرگ واقع هستند، معادن از چشم مردم به دور باشند. 

این در حالی است که ده‌ها هزار معدنکار در صدها معدن سنگ تزئینی، سنگ‌آهن، زغال‌سنگ، سنگ سولفیدی، سرب و روی فسفات بدون وقفه در حال استخراج ده‌ها میلیون تن کانسار از زمین هستند، همچنین نباید از یاد برد که حجم عملیات در معادن کشور بسیار سنگین است، به‌طور مثال در بخش سنگ‌آهن، در سال گذشته 6/42 میلیون تن استخراج انجام شده که از این میان 27 میلیون تن سنگ‌آهن بعنوان محصول مورد استفاده از کارخانه‌های فولادسازی ارسال شده، یا در بخش زغال‌سنگ و سرب و روی حدود 2 میلیون تن استخراج صورت می‌گیرد. در بخش مس نیز برای استحصال 220 هزار تن مس لازم است تا حدود 100 میلیون تن استخراج انجام شود، اما این حجم عظیم عملیاتی براحتی دیده نمی‌شود، چرا که معادن جذابیت خودروسازی و یا هواپیماسازی را برای مردم ندارد. 


بخش معدن چقدر می‌تواند ارزش افزوده ایجاد کند؟ 

کامران وکیل دبیر اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات معدنی ایران معتقد است که از نظر ارزش افزوده، اگر بخش معدن درست، منطقی و مطابق با برنامه پیش رود، تقریبا از بخش‌های تجارت، مسکن و بورس بازدهی بالاتری دارد و شاخص آن نیز حضور شرکت‌های معدنی بورسی موجود است. 
وی می‌افزاید: برای افزایش ارزش افزوده در این بخش، باید روی اکتشاف سرمایه‌گذاری اساسی شود و با ارایه تسهیلات مناسب، زمینه حضور بیشتر بخش خصوصی در کنار بخش دولتی فراهم شود. 

وی درباره اشتغالزایی بخش معدن نیز معتقد است که صنایع معدنی ایران بدلیل داشتن ظرفیت‌های بالا می‌توانند پیشرفت کنند و هزینه اشتغالزایی صنعت حدود 100 میلیون تومان است، این در حالی است که این رقم در بخش معدنی حدود 10 تا 15 میلیون تومان است و در تمام نقاط کشور امکان ایجاد صنایع معدنی وجود دارد. 

با توجه به برنامه دولت برای ایجاد اشتغال 5/2 میلیون نفر و با احتساب متوسط میزان سرمایه‌گذاری برای هر نفر 25 هزار دلار بدلیل فراهم نبودن شرایط برای دیگر بخش‌ها، معدن تنها بخشی است که دولت با حجم کم سرمایه می‌تواند به‌طور یکسان در سراسر کشور فرصت شغلی ایجاد کند، چرا که خوشبختانه در هر استان حداقل 4 تا 5 معدن آماده سرمایه‌گذاری وجود دارد. 

به گفته وکیل، همچنین در سازمان صنایع و معادن استان‌ها، ده‌ها پیشنهاد معدنی شامل معادن متروکه، نیمه‌کاره دارای گواهی کشف و یا دارای پروانه بهره‌برداری و غیره در زمینه‌های مختلف فلزات نظیر مس، طلا، آهن وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرند. 

وکیل درباره چشم‌انداز بخش معدن در اقتصاد جهانی می‌گوید: با رکود سال‌های 2008 و 2009 موسسات مالی اعتباری دنیا در آمریکا، اروپا و حتی آسیای جنوب‌شرقی با بحران‌های بسیار گسترده‌ای مواجه شدند که این رکود تا اواخر سال 2010 ادامه یافت. 

دبیر اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات معدنی ایران می‌گوید: این وقایع باعث شد که بخش معدن همچون بسیاری از بخش‌های دیگر نظیر خودروسازی، صنعت و نفت با یک شیب نزولی در قیمت و به تبع آن کاهش سرمایه‌گذاری در این حوزه و در نتیجه، کاهش رونق مواجه شود، اما این شیب نزولی پس از چند سال صعودی شد، به‌طوری که اکنون قیمت هر تن مس حدود 8 تا 9 هزار دلار تثبیت شده، همچنین قیمت فلزهای دیگر رشد پیدا کرد، قیمت سنگ‌آهن نیز از 120 دلار در بنادر چین تا 200 دلار افزایش یافت. 

وی می‌افزاید: کشورهای معدنی نظیر استرالیا، کانادا و چین به شکوفایی مطلوبی رسیده‌اند، چرا که در بیشتر نقاط دنیا ذخایر معدنی کشف شده‌اند. سرمایه‌گذاران بخش معدن نیز از کشورهایی نظیر استرالیا و کانادا در افغانستان، عراق و کشورهای دورافتاده آفریقایی حضور می‌یابند. 

به گفته وکیل، جذابیت مواد معدنی سبب شده تا شرکت‌های سرمایه‌گذار معدنی با هدف دستیابی به سود موردنظر اقدام به اکتشاف کنند و این موضوع در اقتصاد دنیا جا افتاده است. 

محمدرضا سجادیان دبیر کمیته معدن مجلس نیز درباره ارزش افزوده بخش معدن معتقد است: یکی از اصول توسعه این معدن تمرکز بر توسعه این بخش، با هدف رشد ارزش افزوده است. در این برنامه نیز قرار است جایگاه بخش معدن در اقتصاد ملی از 0.8 درصد فعلی به 1.2 درصد ارتقا یابد. این هدف گوشزد می‌کند باید در برنامه پنجم و حتی بودجه سال جاری شرایط ایجاد رشد ارزش افزوده فراهم آید. 

وی جلوگیری از صدور فرآورده‌های خام معدنی را در این راستا می‌داند و می‌گوید: مجلس در اجرای دقیق این قانون پیشنهادهایی را ارایه خواهد کرد. البته دولت نیز به چنین موضوعی توجه دارد. امروزه معادن بزرگ فلزی و غیرفلزی در صورتی که تولیدات خود را پس از فرآوری چند مرحله‌ای صادر کنند، عایدی بیشتری را نصیب خود و اقتصاد ملی خواهند کرد. 

به گفته سجادیان، این اقدام مزیت بزرگ‌تری نیز دارد که همانا ایجاد و توسعه اشتغال در بخش‌های پایین‌دستی است. همزمان با این حرکت سازندگان تجهیزات فناوری ساخت را ارتقا می‌دهند و در یک بیان کلی با یک ضریب فزایندگی بالا میزان انتفاع در این بخش به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد. 

محمدرضا بهرامن نایب رئیس خانه معدن ایران نیز درباره ارزش افزوده معدن معتقد است: ایجاد ارزش افزوده در هر کشوری که ذخایر معدنی دارد، یکی از استراتژی‌های تعریف شده و توقف خام‌فروشی نیز برای ارزش افزوده بیشتر ضروری است، اما این سیاست باید حتما تعریف شده باشد. 

وی می‌افزاید: ما کشوری هستیم با نیروی جوان و تحصیلکرده و امکاناتی در کشور با وسعت زیاد پراکنده است، معادن ما در همه نقاط دورافتاده و محروم قرار گرفته‌اند که اگر ما به یک استراتژی تعریف شده از بخش اکتشاف را برنامه‌ریزی کنیم، مطمئنا موفق خواهیم شد از کوچ بی‌رویه تحصیلکرده‌ها و حتی شاغلان نقاط محروم کشور به مراکز شهرها جلوگیری کنیم. 

به گفته بهرامن، سیاست‌گذاری ما در بخش معدن با اکتشاف آغاز می‌شود و اکتشاف را نباید فراموش کنیم، امروز اکتشافات تفصیلی تنها 20 درصد ذخایر معدنی کشور به اتمام رسیده است. 

وی درباره سودآوری بخش معدن نیز معتقد است: امروز شاهد سیر صعودی قیمت انواع ذخایر و مواد معدنی در جهان هستیم و نباید این فرصت‌های استثنایی را از دست دهیم، چرا که در کشور به مرحله‌ای رسیده‌ایم که ذخایر معدنی با کمترین عیار برای کشور، اقتصادی و مقرون بصرفه است، زمانی بود که می‌گفتند ذخایر مس با عیار کمتر از یک درصد مقرون بصرفه نیست، اما امروز برای فلزاتی مانند طلا و غیره باصرفه است. به گفته بهرامن، سرمایه‌گذاری در بخش معادن باید افزایش یابد، فضا مساعد و قوانین باید کاملا شفاف شود، مقررات و سیاست‌گذاری‌هایی که دولت باید در این خصوص انجام دهد، شفاف و متولی این بخش باید قوی باشد. 

دبیرخانه معدن ایران گفت: امروز بعنوان بخش خصوصی اعلام می‌کنیم که نقش دولت در بخش معدن باید افزایش یابد و کوچک شدن دولت به صلاح ذخایر معدنی نیست و ذخایر معدنی باید در اختیار حاکمیت باشد، نه در جوامع ما بلکه حتی در جوامع توسعه یافته نیز ذخایر در اختیار حاکمیت‌ها است. 


بخش معدن از نگاه آمار رسمی 

مطابق آمارهای رسمی کشور (مرکز آمار ایران) در سال 1387 کشور 116 معدن بزرگ با 75 هزار و 458 شاغل دارد. احتمالا این رقم برای سال 90 باید حداقل 15 تا 20 درصد افزایش داشته باشد. این در حالیست که هزاران معدن کوچک نیز با ده‌ها هزار شاغل در سراسر کشور وجود دارد. 

مطابق آمار این مرکز، این بخش در سال 1387 معادل 3556 میلیارد تومان تولید داشته که رقم قابل‌توجهی محسوب می‌شود. 

ارزش افزوده بخش معدن نیز با رشدی قابل‌توجه از 461 میلیارد تومان در سال 1380 به 1350 میلیارد تومان در سال 1384 و 2775 میلیارد تومان در سال 1387 رسیده، همچنین مطابق آمارها ارزش سرمایه‌گذاری این بخش نیز با رشد 400 درصدی از 66 میلیارد تومان در سال 1380 به 330 میلیارد تومان در سال 1387 رسیده است. 

لازم به یادآوری است که ارقام فوق همگی در سال‌های 1388 و 1389 افزایش یافته‌اند. 


تاثیر معدن بر اقتصاد ایران 

سهم معدن در اقتصاد ایران چه کمتر و یا بیشتر از یک درصد باشد، اما نباید یک نکته را فراموش کرد. رشد معدن بر رشد اقتصادی ایران به‌طور غیرمستقیم بسیار بیشتر از تجارت و حتی صنعت است. بنوعی حجم عظیم اقدامات معدن سبب رونق ترانزیت و ترابری می‌شود، از طرف دیگر اشتغال در معادن پایدارتر و با توجه به پراکندگی آن در سراسر ایران، اشتغال در مناطق محروم را نیز دربر می‌گیرد، اما نکته دیگری که نباید از آن غفلت شود تاثیر معدن بر صنعت است. اگر صنعت فولاد، سیمان، صنعت سنگ، کارخانه‌های سرب و روی، گچ و نظایر آن در ایران سودآور هستند بدلیل فعالیت معادن متعدد در ایران است، در غیر این صورت صنایع معدنی در ایران پا نمی‌گرفت و در مرحله بعد اگر صنایع معدنی قدرتمند در ایران نبود، بسیاری از ارزش افزوده‌های بخش معدن ایجاد نمی‌شد، بنابراین بعنوان نتیجه‌گیری نهایی باید گفت، معدن قدرت و ارزش افزوده آشکار و پنهانی دارد که نباید مورد غفلت قرار گیرد.