نگاهی به یک قرن تلاش برای توسعه صنعت فولاد در ایران

صنعت فولاد را می‌توان یکی از پایه‌های مهم اقتصاد هر کشوری دانست و حتی مصرف سرانه فولاد را بعنوان شاخصی جهت ارزیابی صنعتی بودن یک کشور برشمرده‌اند. امروزه در کشور ما نیز فولاد با حضور در بخش‌های مهم تولیدی و صنعتی کشور، نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند.


تاریخچه تولید آهن و فولاد در ایران

عملیات باستان‌شناسی در حاشیه تپه سقزآباد قزوین موید وجود سنگ‌های معدنی آهن با عیار بالا، سرباره‌های آهن و کلوخه‌های آهن اسفنجی که شکل خاصی ندارند، است. این اکتشافات تایید‌کننده رواج دانش فنی فلزکاری (آلیاژهای مس و قطعات آهنی) در ایران باستان است.

از یک گودال زباله که مربوط به عصر آهن (حدود 800 الی 1100‌سال پیش از میلاد) در اطراف سقزآباد قزوین است، تعداد زیادی اشیای فرسوده تولید شده از آهن شامل تیغه‌های خنجر، چاقو و داس بدست آمده و این یافته‌ها موید این است که در این دوره تولید اشیای آهنی در این منطقه از کشور ما رواج داشته است.

آثار باقی مانده از بهره‌برداری سنگ‌آهن معدن گل‌گهر موید شناخت ایرانیان در 2000 سال قبل برای تولید ابزار فولادی بوده که در دوران سلطنت نادرشاه افشار متاسفانه به جای گسترش تولید فولاد به تزیین مصالح و ابزار فولادی روی آوردند. (طرح‌های مختلفی برای تولید فولاد حتی قبل از ایجاد حکومت مشروطه توسط افراد خیر اندیش و وطن پرست ارایه شد. بعلت کارشکنی‌های انگلستان و روسیه تزاری این طرح‌ها به اجرا نرسیدند. در سال 1887 میلادی حاج محمد حسن امین‌الضرب اجازه تاسیس کارخانه تولید آهن را از ناصر‌الدین شاه گرفت قرار بود کوره بلندی به ظرفیت 100‌هزار تن که بیشترین ظرفیت کوره‌های بلند آن زمان دنیا بود در مازندران احداث شود. تجهیزات این کارخانه به فرانسه سفارش داده شد؛ اما با ترفندهای مزورانه انگلستان این طرح به نتیجه نرسید و امین‌الضرب به دولت فرانسه خسارت پرداخت کرد.

در سال 1304 (1925 میلادی) مجلس شورای ملی وقت دولت را موظف به تاسیس یک کارخانه تولید آهن به ظرفیت 50‌ هزار تن کرد. این طرح نیز به دست فراموشی سپرده شد. از آن سال مجالس مختلف شورای ملی مکرراً توجه دولت‌ها را به تاسیس کارخانه ذوب‌آهن جلب می‌کردند.

در سال 1312 قرار شد با بررسی‌هایی که به عمل آمده بود، یک کارخانه تولید آهن و فولاد در امین‌آباد شهر ری تاسیس شود که این پروژه هم متاسفانه عملی نشد. در سال 1316 بین دولت ایران و شرکت‌های کروپ و دماک آلمان قراردادی برای نصب تجهیزات و راه‌اندازی یک کارخانه تولید فولاد به ظرفیت 100‌هزار تن منعقد شد. پس از بررسی‌های لازم محل کارخانه در کرج انتخاب شد. قرار بود این کارخانه تیر آهن، ریل قطار، میلگرد و ورق فولادی تولید کند. اقدامات اولیه برای تاسیس این کارخانه قبل از سال 1320 شروع شد. اما متاسفانه کشتی حامل قسمت عمده تجهیزات این کارخانه آگاهانه توسط انگلیسی‌ها غرق شد. در سال 1332 طرح تاسیس کارخانه تولید آهن و فولاد در ازنا پیشنهاد شد. قرار بود کوره‌های قوس الکتریکی در 4 مرحله به ظرفیت نهایی 300‌هزار تن با استفاده از انرژی برق آبی تاسیس شود که این طرح نیز بعلت مخالفت غربی‌ها عملی نشد.

قرارداد دیگری در سال 1334 برای تاسیس کارخانه تولید آهن و فولاد بین دولت ایران و کنسرسیومی از شرکت‌های کروپ و دماک آلمان منعقد شد. تجهیزات مورد نظر فاز اول عبارت بودند از دو کوره قوس الکتریکی و دو کوره زیمنس مارتین و در فاز دوم نیز قرار بود از سیستم مدرن LD هم استفاده شود. این طرح با مخالفت آمریکا و صدر اعظم وقت آلمان اجرا نشد.

در سال 1339 مطالعات مجدد برای ایجاد کارخانه فولاد در محل نیمه تمام کارخانه کرج انجام گرفت. در آخرین مرحله بانک جهانی بعلت اعمال نفوذ آمریکا از دادن اعتبار برای اجرایی شدن این طرح خودداری کرد. در همین سال مطالعاتی توسط فرانسوی‌ها برای تاسیس 2 کوره بلند، کوره‌های قوس الکتریکی، کنورتور LD و تجهیزات نورد به ظرفیت 600‌ هزار تن انجام گرفت. پس از مطالعات لازم، اصفهان برای محل ایجاد کارخانه مناسب تشخیص داده شد. سنگ‌آهن مورد نیاز این کارخانه قرار بود از معدن چغارت و زغال‌سنگ از معادن البرز و کرمان تامین شود. این پروژه نیز بعلت اعمال نفوذ کشورهای غربی اجرایی نشد.

در سال 1342 اقدامات اولیه برای تاسیس کارخانه نورد ایران با ظرفیت اولیه 65‌ هزار تن توسط بخش خصوصی شروع شد. این طرح در سال 1346 با مواد اولیه خارجی در اهواز شروع به تولید کرد.

در سال 1351 با استفاده از شمش خارجی این کارخانه تولید تیر آهن به ظرفیت 150‌ هزار تن را شروع کرد. در جوار این کارخانه 4 کوره قوس الکتریکی هر یک به ظرفیت 50 ‌تن نصب شدند. ظرفیت سالانه این چهار کوره 360‌ هزار تن و خوراک آنها قرار بود قراضه وارداتی باشد.

در سال 1344 حکام شوروی سابق ناظر بر فعالیت‌های آمریکای‌ها در ایران بودند. روس‌ها از تمایل ایرانیان به داشتن کارخانه تولید فولاد واقف بودند و می‌دانستند فقط به اسم مطالعات مختلف برای تولید فولاد می‌توانند پایگاهی در ایران داشته باشند. از این رو برای آگاهی بیشتر از تجهیزات شنود آمریکایی‌ها در ایران و....... از این مسیر وارد عمل شدند. در طی احداث کارخانه چند برابر پول تاسیس یک کارخانه را بتدریج از ایران گرفته‌اند، اما هر بار با دسیسه غربی‌ها یا خود روس‌ها از اجرای پروژه‌ها جلوگیری شد.

سرانجام به دولت ایران پیشنهاد تاسیس کارخانه تولید فولاد را داد و قرار شد پول این کارخانه را ایران با صادرات گاز طبیعی به شوروی پرداخت کند. روس‌ها برای تاسیس این کارخانه کار مهندسی جدیدی انجام ندادند. بلکه پروژه‌ای را که برای یک کشور دیگری با شرایط محیطی آنجا و مواد اولیه آن کشور طراحی کرده بودند، بدون تغییر و به روز کردن تجهیزات آن در ایران نصب کردند. به بهانه همکاری برای تاسیس کارخانه ذوب‌آهن نیز جاسوسان روسی به تعداد زیاد وارد ایران شدند و ایران عملا جولانگاه جاسوسان روس و آمریکا شد. روس‌ها به خودشان زحمت ندادند حداقل جزییات قسمت‌های مختلف کارخانه را با مهندسین روسی آشنا به شرایط ایران در میان بگذارند، زیرا در این صورت مسلما می‌دانستند سنگ‌آهن معدن چغارت ایران که روس‌ها مشاور آنجا هم بودند، مانند سنگ‌آهن لهستان رطوبت زیادی ندارد که احتیاج به نصب سنگ‌‌خشک‌کن در کارخانه ذوب‌آهن اصفهان باشد. روس‌ها به پول این ملت تجهیزات سنگ خشک‌کنی را در کارخانه ذوب‌آهن اصفهان نصب کردند. در مقابل انتقاد متخصصان ایرانی در زمان راه‌اندازی کوره اول اصفهان جوابی برای این اشتباه فاحش مهندسی خود نداشتند. رئیس‌جمهور روسیه شوروی از این اشتباه مهندسی معذرت خواهی کرد. علاوه‌بر این تکنولوژی سیستم ریخته‌گری مداوم نصب شده توسط روس‌ها در ذوب‌آهن اصفهان آشکار نبود. یکی از نواقص فنی ذوب‌آهن اصفهان همین سیستم ریخته‌گری مداوم عمودی آن بود که حتی در زمان جنگ تحمیلی نیز ما نتوانستیم به نحو احسن از تولیدات مجتمع ذوب‌آهن اصفهان بهره‌مند شویم.

اولین تلاش برای تاسیس کارخانه آهن و فولاد در کشور، به قبل از سال ???? میلادی برمی‌گردد، تلاشی که در آن زمان هرگز نتوانست رنگ و بوی واقعیت به خود بگیرد و این جنگ جهانی دوم بود که باعث توقف عملیات ساختمانی پروژه ساخت کارخانه آهن و فولاد در ایران شد؛ پروژه‌ای که قرار بود با همکاری شرکت‌های آلمانی در ایران انجام گیرد.

تقریباً دو دهه بعد از خاموش شدن آتش جنگ جهانی دوم، دو عامل بهبود وضعیت اقتصادی کشور و همچنین افزایش تقاضای داخلی فولاد، دست در دست هم داده و سنگ بنای تاسیس اولین کارخانه تولید محصولات فولادی در ایران را گذاشتند. در این ارتباط یک واحد نورد جهت تولید فولادهای ساختمانی در کشور بنا شد که این واحد با واردات محصولات فولادی نیمه‌تمام و انجام عملیات نورد روی آنها، محصولات خود را به بازار عرضه می‌کرد.

نکته جالب این است که پایه‌گذار این واحد تولید محصولات فولادی، یک بخش خصوصی تحت عنوان گروه صنایع ملی فولاد ایران (INSIG) بود. این گروه همچنین گام را از این نیز فراتر نهاد و در ادامه فعالیت‌های خود برای تولید محصولات نیمه‌تمام فولادی، اقدام به ایجاد یک واحد فولادسازی کرد که در این واحد با استفاده از کوره قوس‌ الکتریکی و با فرآیند ریخته‌گری مداوم و ذوب قراضه‌های فولادی، محصولات نیمه‌تمام مورد نیاز خود را تولید می‌‌کرد.

همزمان با فعالیت‌های بخش خصوصی در صنایع فولادی کشور، بخش دولتی نیز در این خصوص بیکار ننشست و فعالیت خود را آغاز کرد، به‌گونه‌ای که در کنار قرارداد منعقد شده بین دولت‌های ایران و شوروی سابق برای انتقال گاز طبیعی از ایران، مبادلات صنایع سنگین و از جمله ساخت یک واحد فولادسازی با ظرفیت تولید سالیانه ??? هزار تن در اصفهان بعهده طرف مقابل گذارده شد.

در این راستا شرکت ملی فولاد ایران نیز برای انجام کارهای ساختمانی این کارخانه و تجهیز معادن مربوطه نظیر سنگ‌آهن، زغال‌سنگ، سنگ آهک، نسوز و غیره تاسیس شد.

در نهایت آرزوی ساخت این کارخانه در سال ???? میلادی به واقعیت پیوست و واحد مزبور در این سال به بهره‌برداری رسید و بدنبال آن، قرارداد توسعه ذوب آهن اصفهان تا ظرفیت تولید 9/1 میلیون تن فولاد ساختمانی در سال با کارفرمای قبلی امضاء شد.


تاسیس شرکت ملی صنایع فولاد ایران (NISCO)

با گذشت چند سال از فعالیت بخش خصوصی و بهره‌برداری از کارخانه ذوب آهن اصفهان، مشکلات رفته‌رفته نمود بیشتری پیدا کردند. مشکلاتی نظیر کمبود قراضه آهنی و همچنین کیفیت زغال‌سنگ مصرفی از یک طرف و جنبه‌های مطرح‌شده زیر از طرف دیگر به تاسیس شرکت داخلی دیگری تحت عنوان شرکت ملی صنایع فولاد ایران (NISCO) کمک کرد. این جنبه‌های مهم عبارت بودند از:

1. افزایش تقاضای داخلی برای آهن و فولاد

2. وجود منابع گسترده گاز طبیعی و مواد خام اولیه مورد نیاز بخصوص سنگ‌آهن

3. معرفی روش‌های جدید فرآیند احیای مستقیم در مقیاس صنعتی و تجاری

4. تخصص نسبی ایرانیان در صنعت آهن و فولاد

به این ترتیب شرکت ملی صنایع فولاد ایران در اواسط دهه ???? جهت تولید آهن و فولاد به روش‌های احیای مستقیم تاسیس شد.

بعد از انقلاب اسلامی در سال ???? تغییرات بنیادی در سازمان صنایع فولاد ایران انجام شد و شرکت‌های داخلی با یکدیگر ترکیب شدند که در نهایت شرکتی تحت عنوان شرکت ملی فولاد ایران (NISCO) مطرح شد که در حال حاضر این شرکت بعنوان زیرمجموعه‌ای از وزارت صنایع و معادن فعالیت می‌کند و وظیفه نظارت و رسیدگی به صنایع فولادی ایران در تمام مراحل تولید تا بازاریابی محصولات در بازارهای داخلی و خارجی را بعهده دارد.

بنابر آمارهای انجمن جهانی فولاد در سال 1990 شرکت ملی فولاد ایران با تولید 4/1 میلیون تن فولاد خام برای اولین بار در بین برترین فولادسازان دنیا قرار گرفت. در این سال NISCO تولید فولاد خام خود را به 4/1 میلیون تن رساند و در رتبه هفتاد و هفتم برترین فولادسازان جهان جای گرفت و روند رو به رشد خود را بسرعت آغاز کرد، به طوری که در سال 1991 میلادی تولید خود را تا 36 درصد افزایش داد و به 2/2 میلیون تن رساند که همین امر موجب شد تا رتبه 60 برترین فولادسازان دنیا صعود کند. در سال 90 و 91 شرکت نیپون استیل با تولید بیش از 8/28 میلیون تن بعنوان بزرگ‌ترین فولادساز دنیا مطرح بود، اما در سال 1992 شرکت ملی صنایع فولاد ایران باز به روند رو به رشد خود ادامه داد و میزان تولید خود را به 9/2 میلیون تن رساند و در رده 47 برترین فولادسازان جهان قرار گرفت.

در این سال نیز شرکت قدرتمند نیپون استیل ژاپن با تولید 4/25 میلیون تن فولاد در رده نخست جای گرفت، اما NISCO که تلاش قابل‌توجهی را برای رسیدن به رتبه‌های بالای برترین فولادسازان دنیا آغاز کرده بود در سال‌های 93 و 94 میلادی به ترتیب 7/3 میلیون تن و 5/4 میلیون تن فولاد خام تولید کرد و خود را به رتبه قابل توجه 38 برترین فولادسازان دنیا رساند.

در سال‌های 95 و 96 میلادی شرکت ملی صنایع فولاد ایران به ترتیب 7/4 و 4/5 میلیون تن فولاد خام تولید کرد و جایگاه خود را در رتبه 31 این رده‌بندی تثبیت کرد و در سال 1997 میزان تولید فولاد خام NISCO به 3/6 میلیون تن رسید که همین امر این شرکت را تا رتبه سی ام بالا برد، اما در سال 98 میلادی میزان تولید نیسکو با کاهش 11 درصدی نسبت به سال گذشته همراه شد و 6/5 میلیون تن رسید که بعد از سال‌ها وقفه کوتاهی در روند رو به رشد این شرکت بود، اما در انتهای قرن بیستم تولید فولاد ایران باز هم اوج گرفت و با روند رو به رشد خود تولید خود را در سال 1999 میلادی به 1/6 میلیون تن رساند و در سال 2000 میلادی 6/6 میلیون تن فولاد خام تولید کرد و برای اولین بار به رتبه 27 ام برترین تولیدکنندگان فولاد خام جهان رسید.

قابل ذکر است که در سال‌های 98 و 99 میلادی شرکت پوسکوی کره‌جنوبی با تولید 6/25 میلیون تن و 5/26 میلیون تن گوی سبقت را بعد از سال‌ها از شرکت نیپون استیل ژاپن ربود و خود را به صدر جدول تولیدکنندگان رساند.

سال 2001 سال ظهور غول فولادسازی جهان آرسلور است، البته در آن سال‌ها هنوز دستخوش پدیده ادغام قرار نگرفته بود. NISCO در این سال با تولید 9/6 میلیون تن فولاد خام در رتبه 24 دنیا قرار داشت. سال 2002 آخرین حضور نام NISCO در بین برترین فولاد سازان جهان بود، زیرا در سال‌های بعد این ایمیدرو بود که جایگزین شرکت ملی صنایع فولاد ایران در آمارهای منتشره انجمن جهانی فولاد شد.

ایمیدرو در اولین سال نمایندگی فولادسازی ایران بالغ بر 2/7 میلیون تن فولاد خام تولید کرد و در رده بیست و ششم برترین فولادسازان جهان قرار گرفت، اما در سال‌های 2003 و 2004 میلادی ایمیدور 8/7 و 7/8 میلیون تن فولاد خام تولید کرد و به ترتیب در مکان‌های 25 و 23 دنیا قرار گرفت، اما در سال 2005 میلادی با وجود تولید قابل توجه 4/9 میلیون تن فولاد خام، ایمیدرو در مکان 27 این رده‌بندی قرار گرفت. در همین سال شرکت میتال استیل با تولید 63 میلیون تن بعنوان بزرگ‌ترین فولادساز جهان مطرح بود.

در سال 2007 برای نخستین‌بار میزان تولید ایران به بیش از 10 میلیون تن در سال رسید و در سال 2008 نیز همین مقدار باقی ماند، اما در سال 2009 میلادی ایمیدرو برخلاف اثرات ناشی از بحران اقتصادی جهانی باقی‌مانده از سال 2008 میلادی بالغ بر 6/10 میلیون تن فولاد تولید کرد و در رده 22 قرار گرفت. سال 2010 نیز روند صعودی تولید فولاد در ایران به اوج نقطه خود رسید و ایران و ایمیدرو با تولید 4/11 میلیون تن فولاد خام در رتبه بیست و چهارم برترین فولادسازان جهان قرار گرفت.



مترجم: کمال‌الدین غفوری
منابع: انجمن جهانی فولاد و ویکی پدیا