فعالیت امور اکتشافات شرکت ملی صنایع مس ایران، حلقه‌ نخست طرح‌های توسعه (قسمت اول)

اشاره: مطلبی که در ادامه می‌خوانید از سلسله مقالاتی است که آبان‌ماه گذشته در اولین کنگره جهانی مس در تهران ارایه شد. نظر به اهمیت این مطلب، مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

چکیده 

اسناد تاریخی حاکی از قدمت فعالیت‌های معدنکاری و بخصوص مس از دوره قاجاریه است. معدنکاران برجسته ایرانی و خارجی در مناطق مختلف ایران مبادرت به انجام اکتشافات معدنی تحت نظر دولتمردان وقت کرده‌اند. کانسارهای سرچشمه، سونگون و مزرعه در فعالیت‌های اولیه اکتشافی در کشور مورد شناسایی قرار گرفته‌اند. 

امور اکتشافات و مهندسی توسعه شرکت ملی صنایع مس ایران، با کمک جمعی از زبده‌ترین مشاوران و پیمانکاران ایرانی و خارجی و با بهره‌گیری از علوم و تکنولوژی روز دنیا، علاوه بر مطالعات پی‌جویی در پهنه‌های گسترده‌ای از ایران، حدود 40 منطقه اکتشافی را نیز تحت پوشش عملیات گوناگون اکتشافی قرار داده است. در سال‌های اخیر مطالعات ماهواره‌ای و پی‌جویی‌های ناحیه‌ای در وسعتی بالغ بر 640 هزار کیلومترمربع انجام شده، همچنین در بخش‌هایی از این پهنه گسترده، عملیات اکتشافی با روش‌های گوناگون و در مقیاس‌های مختلف به اجرا درآمده که منجر به اکتشاف چندین اندیس و کانسار شده و از ماحصل این مجموعه فعالیت‌ها، می‌توان به عملیات اکتشاف تکمیلی شش معدن دره‌زار، چهل‌ کوره، ایجو، درالو، چاه مسی و چاه فیروزه در سال 89 با مجموع ذخیره قطعی و احتمالی حدود 550 میلیون تن و عملیات تکمیلی پنج معدن دره‌زرشک، نوچون، مسجد داغی، کهنگ و هفت چشمه در طول سال 90 با مجموع ذخیره قطعی و احتمالی بالغ بر یک میلیارد تن اشاره کرد. 

بودجه اکتشافات معدنی در دنیا بر پایه قیمت فلزات پایه همواره در حال تغییر است که از سال 1993 تاکنون تقریبا به‌طور پیوسته در حال افزایش بوده است. شرکت‌های معدنی عمدتا بودجه اکتشافی خود را به همین مبنا تعیین می‌کنند. امروزه اجرای این عنصر بیش از پیش مورد توجه بوده و شرکت ملی صنایع مس ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. بودجه امور اکتشافات شرکت ملی صنایع مس ایران از سال 1385 از حدود 74 میلیارد ریال به بیش از 351 میلیارد ریال در سال 1390 افزایش یافته و روند رشد بودجه، تقریبا شبیه روند رشد بودجه اکتشافی کشورهای پیشرو همچون پرو و شیلی است. 

کلید واژه: اکتشافات، شرکت ملی صنایع مس ایران، عملکرد و بودجه اکتشاف مس، ذخایر مس.


مقدمه

با توجه به اسناد تاریخی موجود، اکتشافات معدنی در ایران مورد توجه حکومت‌های وقت بوده و فعالیت‌های اکتشافی و معدنی مدونی از اوایل دوره قاجاریه به ثبت رسیده است. معدنکاران برجسته ایرانی خارجی مثل میرزا صالح‌تبریزی معدنچی‌باشی، گروه‌های اکتشافی روسی، آلمانی، یوگسلاو و... در مناطق مختلف ایران مبادرت به انجام اکتشافات معدنی تحت نظر حاکمیت وقت کرده‌اند. در مطالعه حاضر، اکتشافات مس در ایران با توجه به فراز و نشیب‌های مدیریتی و سیاست‌های اعمال شده در 9 بازه زمانی دسته‌بندی تشریح شده و در پی آن به دورخ اخیر اکتشافات مس (1390ـ1385) پرداخته می‌شود. در این دوره بهره‌گیری از روش‌های مختلف اکتشافی و مقایسه روند رشد آنها و همچنین بودجه در نظر گرفته شده در ایران و سایر کشورها به‌طور اجمال بررسی شده است. 

اکتشاف، یک فعالیت چند مرحله‌ای است که در سطح بزرگ آغاز و به سطح کوچک ختم می‌شود و سرانجام به انتخاب محل‌هایی به عنوان هدف حفاری به منظور دست یافتن به ذخایر معدنی پایان می‌پذیرد. در امور اکتشافات تمامی سطح کمربند ارومیه دختر بعلاوه نیمه شرقی کشور خاستگاه بالقوه فعالیت‌ها محسوب شده و در مراحل میانی، بخش‌هایی از این مناطق کلی برای اکتشاف بعدی و براساس شواهد حاصل از بررسی‌های تصاویر ماهواره‌ای، زمین‌شناسی، ژئوفیزیک و ژئوشیمی منطقه‌ای و همچنین موقعیت مکان‌های شناخته شده معدنی، انتخاب می‌شوند، در نهایت این فرآیند به ایجاد نقشه بزرگ مقیاس منجر می‌شود که نشان‌دهنده موقعیت‌ها و ذخایر معدنی است. در فرآیند تصمیم‌گیری باید چندین نوع از داده‌های مکانی با هم در نظر گرفته شوند. شرکت ملی صنایع مس ایران، با توجه به نیاز مبرم به ماده معدنی در راستای تحقق اهداف توسعه و همسو با روند افزایش قیمت فلزات پایه، بودجه اکتشافی خود را افزایش داده است. بودجه تخصیصی اکتشافات مس در ایران در سال 1390 به 351 میلیارد ریال رسیده که نسبت به سال گذشته، به میزان 62 درصد افزایش داشته است. 

آمار حفاری‌های شرکت ملی صنایع مس ایران، از سال 1385 که حدود 32400 متر بوده به رقمی حدود 92 هزار متر در سال 1389 رسیده و طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده، امید است که این آمار در سال 1390 به متراژی بالغ بر یکصد و پنجاه هزار متر حفاری برسد. از سال 1385 تا سال 1390 اکتشافات تکمیلی روی ذخایر شناخته شده و ذخایر جدید همچون هفت چشمه، نوچون، دره زرشک، درالو، مسجد داغی، چاه فیروزه، ایجو، کهنگ، چاه مسی، چهل کوره و دره‌زار منجر به معرفی مجموع ذخایری بالغ بر 6/1 میلیارد تن معرفی شده که با احتساب ذخایر قبلی، مجموع ذخایر شرکت ملی صنایع مس ایارن برابر با 2/4 میلیارد تن بوده و در رتبه‌بندی بین‌المللی به رتبه نهم ارتقا یافته است. 


تاریخچه فعالیت‌های اکتشافی در ایران 

بازه‌های زمانی فعالیت اکتشافی مس در ایران به 9 دوره تقسیم شده و وضعیت اکتشاف مس در هر یک از آنها بررسی می‌شود. 


* فعالیت‌های اکتشافی از اوایل دوره قاجاریه تا سال 1350 

با توجه به اسناد تاریخی موجود در این زمینه، اکتشافات معدنی در ایران مورد توجه حکومت‌های وقت بوده و فعالیت‌های اکتشافی و معدنی مدونی از اوایل دوره قاجاریه به ثبت رسیده است. میرزا صالح تبریزی معدنچی‌باشی، سررشته‌دار امور معادن محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار بوده که در زمان ناصرالدین شاه از معادن مس شمال‌غرب کشور از جمله انگرد، مزرعه، زندآباد و قزل قیه بازدید به‌ عمل آورده است[1]. خادم در سال 1344 بررسی اجمالی کانسارهای مس ایران را انجام داد[2]. باباخانوف، کورباکوف و سوپرسیانو در سال‌های بین 1340 تا 1350 (1961 تا 1971) گزارش‌های فراوانی از کانسارهای مس کشور تهیه کردند[3]. در سال 1348 (1969) بازین و هوبنر، مطالعات و بررسی روی کانسارهای مس ایران را انجام داده و در گزارش شماره 13 سازمان زمین‌شناسی کشور منتشر کردند[4]. 

در سال 1346(1967) یک شرکت مشاور انگلیسی به دعوت شرکت معادن کرمان، طی بازدید از منطقه سرچشمه و بعد از انعقاد یک تفاهمنامه بین شرکت انگلیسی Selection Trust و شرکت سهامی معادن کرمان، حفاری‌هایی را در این منطقه انجام داده و در پی آن کانی‌زایی تا عمق 150 متر محرز شد. عملیات حفاری از سال 1347 تا 1350 به‌صورت حفر تونل و گمانه‌ به متراژ کلی 50776 متر ادامه داشت. در آن زمان کانسار مس سرچشمه و تمام کانسارهای مس ایران به انحصار دولت درآمد. فعالیت‌های اکتشافی در کانسار سرچشمه طی سال‌های 1350 تا 1352 به‌وسیله شرکت آناکوندا و تحت نظارت شرکت ملی صنایع مس ایران (که تازه تاسیس شده بود) برای تعیین ذخیره نهایی و طراحی کارخانه ادامه داشت. گروه اکتشافی یوگسلاو نیز فعالیت‌های اکتشافی مس را در استان‌های کرمان و آذربایجان در فاصله سال‌های (1355 ـ 1350) انجام داد[5]. 


* فعالیت‌های اکتشافی مس از سال 1355 تا 1358 

در این دوره عملیات اکتشافی تحت سرپرستی کارشناسان خارجی در منطقه کرمان و در سرچشمه انجام شده که با وقوع انقلاب اسلامی، عملیات تجهیز تکمیل نشد. 


* فعالیت‌های اکتشافی مس از سال 1359 تا 1363 

عمده فعالیت‌های اکتشافی بر ادامه مراحل اکتشافی معدن مس میدوک متمرکز شد. در نهایت معدن مس میدوک با حفر حدود 8 هزار متر گمانه توسط پیمانکار خارجی و تهیه نقشه‌ها و براساس گزارش‌های مربوطه به‌عنوان یک معدن مس پورفیری متوسط معرفی شد. 


* فعالیت‌های اکتشافی مس از سال 1364 تا 1366 

در این دوره بنا به دلایلی فعالیت‌های اکتشافی در شرکت ملی صنایع مس ایران به‌صورت نیمه تعطیل درآمده و فعالیت‌های خاصی شکل نگرفت. 


* فعالیت‌های اکتشافی مس از سال 1367 تا 1369 

بخش اصلی فعالیت‌های اکتشافی در معدن مس سونگون متمرکز شد. در نهایت، معدن مس سونگون به‌عنوان یک معدن مس پورفیری بزرگ معرفی شد. جمع‌آوری و تدوین تمام اطلاعات موجود در قالب 8 جلد شناسنامه معدنی مس و ایجاد شناسنامه برای هر اندیس یا هر کانسار مس از مهم‌ترین فعالیت‌های این دوره بود. 


* فعالیت‌های اکتشافی مس از سال 1370 تا 1373 

عمده فعالیت‌های اکتشافی در نواحی کرمان (اطراف سرچشمه و میدوک) و اطراف سونگون و همچنین یزد متمرکز شد که حاصل آن، تداوم فعالیت‌های اکتشافی معادن دره‌زار، درآلو به‌عنوان مناطق امیدبخش بود. 


* فعالیت‌های اکتشافی مس از سال 1374 تا 1376 

فعالیت‌های اکتشافی در این دوره به حالت رکود درآمد. 


* فعالیت‌های اکتشافی مس از سال 1377 تا 1384 

فعالیت‌های اکتشافی در این دوره، شامل 1) مرحله اکتشافات مقدماتی در ناحیه کرمان (با همکاری شرکت انگلیسی ریوتینتو[6] 2) تعریف حدود 370 هزار کیلومترمربع روی کمربند ارومیه ـ دختر، سمنان ـ کاشمر، نواحی شرق و جنوب‌شرق ایران برای مطالعات پردازش تصاویر ماهواره‌ای لندست و استر با همکاری شرکت‌های ژاپنی ERSDAC-NED و بازدیدهای اولیه صحرایی با مشاوران ایرانی و ژاپنی[7] 3) عملیات اکتشافی تفصیلی روی معادن علی‌آباد، دره‌زرشک، آبدر شهربابک، ریگان بم، قلعه زری، چهل کوره زاهدان و لار و حفر حدود 20 هزار متر گمانه و در پی آن شناسایی ذخایر و معرفی دو معدن علی‌آباد و دره‌زرشک یزد به‌عنوان معادن مس پورفیری کوچک، شناسایی ذخایر و معرفی معدن مس چهل کوره زاهدان به‌عنوان معدن مس کوچک، شناسایی سه محدوده مس پورفیری ریگان بم، سوناجیل هریس و آبدر شهربابک، شناسایی محدوده مس پورفیری سریدون و چاه فیروزه در ناحیه کرمان 4) مطالعه برای پیاده‌سازی سیستم اطلاعات جغرافیایی مس (CuGIS). 


* فعالیت‌های اکتشافی مس از سال 1385 تاکنون (دوره اخیر) 

این فعالیت‌ها از سال 1385، با جهشی چشمگیر و همسو با نیاز و تقاضای داخلی و جهانی همراه بوده و سعی بر آن بوده که به‌طور سیستماتیک، علمی و به روز برنامه‌‌ریزی و اجرا شود. در مرحله نخست اهداف کلی، شامل الف) معرفی اندیس‌های مس پورفیری ب) قطعی کردن ذخایر ممکن و احتمالی در کل کشور تعریف شد و در راستای دستیابی به اهداف کلی، الگوی مناسبی برای شروع و تداوم فعالیت‌های اکتشافی براساس استانداردهای بین‌المللی و منابع موجود و نظرات کارشناسان مجرب تدوین شد. در این الگو، استانداردسازی ساختار شکست مطالعات زمین‌شناسی و عملیات اکتشاف اندیس مس و به‌دنبال آن ایجاد ساختار مناسب جهت واگذاری مسئولیت و اختیار، برنامه‌ریزی و کنترل فعالیت‌های میان‌مدت و بودجه‌بندی امور اکتشاف تعریف و به مرحله اجرا گذاشته شد. بازتعریف تمام فعالیت‌های اکتشافی اندیس‌های مس در شرکت ملی صنایع مس ایران به مرحله اصلی برای دستیابی به اهداف مشخص، فاز بعدی فعالیت‌ها بود. مراحل اصلی به ترتیب و به شرح تعریف و به مرحله اجرا درآمدند. مرحله شناسایی (Reconnaissance) در مقیاس 1.100.000 و کوچک‌تر از آن با هدف تعیین مناطق امیدبخش برای ادامه مراحل اکتشافی، مرحله دوم) مرحله پی‌جویی (Prospecting) در مقیاس 1.25.000 یا 1.20.000 با هدف تعیین گسترش منطقه معدنی و مشخص شدن پتانسیل معدنی کانسار، مرحله سوم) مرحله اکتشاف عمومی (General Exploration) در مقیاس 1.5.000 با هدف تکمیل اطلاعات سطحی و در صورت لزوم اقدام برای حفاری‌های شناسایی، مرحله چهارم) مرحله اکتشاف تفصیلی (Detailed Exploration) در مقیاس 1.1.000 با هدف تهیه نقشه‌های توپوگرافی و زمین‌شناسی معدنی، تکمیل شبکه حفاری و تعیین شکل کانسار، عیار میانگین، ذخیره قطعی و احتمالی و انجام مطالعات پیش امکان‌سنجی فنی ـ اقتصادی، مرحله پنجم) مرحله اکتشاف تکمیلی (Minesite Exploration) با هدف تکمیل اطلاعات در راستای مطالعات امکان‌سنجی فنی اقتصادی، توسعه ذخیره و اشراف کامل به گسترش جانبی و عمق ماده معدنی و در صورت لزوم و تایید نتایج مرحله امکان‌سنجی، آغاز مطالعات ترکیبی با هدف بررسی امکان استخراج بخشی از ذخیره عمیق با توسل به روش‌های نوین در دنیا. 
در ادامه، موارد مهمی، همچون الف) ماهواره‌ای با استفاده از آخرین متدها و همکاری مشاوران بین‌المللی و معرفی و اولویت‌بندی مناطق امیدبخش، ب) اهتمام در راستای تدوین استراتژی اکتشافات با بررسی تمام اطلاعات حاصله، ج) پیاده‌سازی و توسعه سیستم GIS به منظور مدیریت نقشه‌ها و داده‌های اکتشافی موجود در یک سیستم اطلاعات متمرکز و همچنین ساماندهی و مدیریت تمام داده‌های اکتشافی موجود و آتی در GIS، د) اجرای ماموریت در راستای نیل به اهداف تعریف شده مراحل مختلف مرحله شناسایی با هدف شناخت محدوده‌های مستعد از سال 1388 در اولویت قرار گرفت و بخش‌های وسیعی از کشور با هدف اکتشاف مس و با استفاده از لایحه‌های مختلف اطلاعات اکتشافی تحت پوشش قرار گرفت، علاوه بر این موارد، پی‌جویی کانسارهای تهران (Buried deposits) با برنامه‌ریزی اکتشافات ژئوفیزیک پروازی با متد جدید و عمق نفوذ یک‌هزار متر، تدوین مطالعات پایه‌ای و تکمیل بانک اطلاعات در کمربند ارومیه دختر با نگاه ویژه به سن‌سنجی توده‌ها، تلاش مستمر و شرکت فعال در مزایده‌های استان‌های مختلف با تمرکز بر در اختیار گرفتن محدوده‌های مورد نظر برای اکتشاف معادن مس پورفیری با ذخایر متوسط و کوچک و آغاز مطالعات پیش ‌امکان‌سنجی با هدف استخراج ترکیبی (روباز و زیرزمینی) و برنامه مطالعات اکتشاف مس رسوبی نیز در دو سال اخیر در دستور کار امور اکتشافات قرار گرفته که در سال‌های گذشته مطالعه و اکتشاف فقط مختص کانسارهای مس و مولیبدن پورفیری تعریف شده بود، اما اخیرا انواع دیگر کانسارهای مس نیز به اولویت‌های اکتشافی شرکت ملی صنایع مس ایران افزوده شده است. 



برای خواندن قسمت دوم کلیک کنید.

رضا اصفهانی‌پور